انواع پایه های مرکبات

نواحی مرکبات خیز کشورمان در دو بخش شمال و جنوب ایران قرار دارند :

1.مهم ترین پایه های مرکبات شمال ایران

این خصوصیات شامل قدرت رشد و اندازه درخت، عمق ریشه، مقاومت نسبت به یخبندان، میزان محصول، کیفیت داخلی میوه، تاریخ بلوغ نهال، عادت پذیری و تحما شرایط خام مانند شوری یا pH  بالای خاک و آب اشباع، مقاومت به نماتدها و بیماری های پوسیدگی ریشه و بلایت است. یکی از مسائلی که موجب انجام تحقیقات گسترده در مورد پایه های مرکبات گردیده شیوع بیماری پوسیدگی قارچ فیتوفتورا (phytophthora) است و این امر باعث روی آوردن مرکبات کاران به استفاده از روش پیوند به حای کشت بدر شده است. بیماری مهم دیگری که موجب مطالعه روی پایه های مرکبات شده بیماری تریستزاست. به این ترتیب انتخاب پایه بر اساس ویزگی های منطقه یکی از تصمیمات مهمی است که در زمان احداث باغ مرکبات باید به آن توجه نمود. همچنین نحوه مصرف میوه نیز در تعیین نوع پایه موثر است.

1-1          پایه نارنج

درختانی که روی پایه های نارنج قرار دارند قدرت رشد متئسط و اندازه استاندارد دارند. این پایه ها درختانی تولید میکنند که دارای محصول خوبی هستند. ولی در مایسه با درختانی که روی سایر پایه ها هستند عملمرد کمتری دارند. از ویژگی های میوه درختان روی نارنج معمولی میتوان به میزان مواد جامد محلول، اسیدیته بالا و طولانی بودن مدت بقای میوه بر روی درخت اشاره کرد. همچنین میزان ویتامین ث ممکن است در این میوه ها بالا باشد.

پرتقال ناول روی پایه نارنج خیلی خوب سازگاری دارد. و طعم و آب میوه به نسبت ضعیف آنهابهتر میشود. کارایی نارنگی روی پایه های نارنج بهنوع رقم آن بستگی دارد.

نارنج نسبت به شوری و قلیایی بودن خاک تحمل متوسط دارد و در خاک های آهکی خوب رشد میکند. نارنج، نارنگی کلئوپاترا و نارنج سه برگ پایههای تجاری هستند که بیشترین مقاومت نسبت به سرما را به ارقام پیوندی خود القا میکنند.

نارنج به علت مقاومت متوسط به پوسیدگی طوقه مربوط به فیتوفتورا به خوبی در خاک های سنگین و اغلب مرطوب سازگاری دارد. اما در میان کلون های نارنج از نظر تحمل پوسیدگی طوقه تفاوت هایی وجود دارد.

نارنج به نماتد مرکبات حساس است. یکی از مشکلات در پایه های نارنج حساسیت زیاد به بیماری زوال فوری یا تریستزا (tristeza) است و در این میان شته ها با انتقال عامل این بیماری که یک نوع ویروس است بر شیوع بیماری می افزایند. درختان پیوند شده روی نارنج با بیماری کوتوله شدن مرکبات یا اگزو کورتیس (exocortis) و زایلوپروز (xyloporosis) آلوده نمیشوند.

2-1 نارنج سه برگ ( Poncirus trifoliate)

این گیاه نسبت به سرما زیاد مقاومن میکند ( تا20- درجه سانتیگراد در زمستان). درختان آنها پر خار، کوتاه جثه با برگ های سه قسمتی و میوه خیلی زودرس ولی بدون ارزش غذایی است.

مقاوم به سرما بودن درختان روی نارنج سه برگ بدون در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی یک توضیح نادرست است و متحمل بودن خود نارنج سه برگ به سرما این شک را به وجود می آورد.

نارنج سه برگ از بهترین پایه های مرکبات به شمار میرود و دورگ های متعدد تجاری از آنها تهیه میشود و عمده ترین پایه نارنگی انشو و ساتسوماست. در خاک های سنگین دارای اندازه استاندارد و در خاک های سبک پاکوتاه است. خاک های آهکی را تحمل میکنند. درجه تحمل آن به نماتد مرکبات و گموز متفاوت است. درختان روی این پایه رشد کندتری دارند و پا کوتاه میشوند. میوه های کم ولی با کیفیت خوب تولید میکنند. پایه نارنج سه برگ نسبت به خاک های اسیدی و بیماری تریستزا مقاوم اند. اما به بیماری اگزوکورتیس آلوده مبشود و در برابر کلروز ناشی از آهک حساس است.

3-1 هیبریدهای نارنج سه برگ

هیبریدهای حاصل از تلاقی میان نارنج سه برگ و گریپ فروت ، سیتروملو (citromelo) و نتایج به دست آمده تلاقی نارنج سه برگ و پرتقال را سیترنج (citrange) می نامند.

1-3-1 سیتروملو

از جمله این گروه میتوان به سوینگل (swingle) و ساکاتون (sacaton) اشاره نمود. سوینگل در برابر نماتد مرکبات و و فیتو فتورا تحمل بالایی دارد. درختان روی پایه سوینگل در خاک ها ی رسی آهکی کلروز شدیدی نشان میدهند. پایه ساکاتون در برخی از شرایط محیطی به تریستزا حساس است و درختان بر روی این پایه کوچک اند و استعداد لازم  برای کشت متراکم رادارند.

2-3-1 سیترنج ها

از میان دو رگ ها میتوان از ترویر (troyer) ، کاریزو (carrizo)، مورتون (morton) و راستیک (rustic) نام برد. درختان روی آنها از لحاظ قدرت رشد، اندازه میوه به دست آمده، مجموع میزان عملکرد و سازگاری با وضعیت خاک ویژگی هایی بین سیتروملو سوینگل و نارنج معمولی دارند. رشد سیترنج ها با شروع حمله ویروئید اگزوکورتیس متوف میشود ولی تحت تاثیر ویروس تریستزا و یا زایلوپروز قرار نمیگیرند

ترویر و کاریزو تنها پایه های مهم تجاری از گروه نارنج سه برگ هستند و برخی از کمبود ها را از نارنج سه برگ به ارث برده اند که این صفات شامل تحمل ضعیف نمک و حساسیت به خاک های آهکی و ویروس اگزوکورتیس است. کیفیت میوه روی این دو پایه در مایسه با پایه های نارنج و کلئوپاترا بهتر است.

تحمل پایه های کاریزو در مابل فیتوفتورا و خشکی خوب است ولی در برابر سرما متوسط، نسبت به تریستزا و زایلو پروز و نماتد متحمل است. درختان پیوند شده روی ترویر و کاریزو مشابه نارنج سه برگ به کمبود روی و منگنز دچار میشوند.

4-1 فلایینگ دراگون (flying dragon)

این رقم دورگ رنگپورلایم * ترویرسیترنج است. رشد آن به بیش از 5/1 متر نمی رسد و درخت روی این پایه کوتاه می ماند. این پایه  نسبت به سرما مقاوم است. امروزه با پیوند نارنگی ساتسوما روی پایه پونسیروس و یا استفاده از پایه فلایینگ دراگون و همچنین کاربرد پایه های مبتلا به نژادهای ضعیف ویروس اگزوکورتیس امکان افزایش تراکم درخت در هکتار فراهم میشود.

2. مهمترین پایه های مرکبات جنوب ایران

2-2 نارنگی کلئوپاترا

یک پایه عالی برای سایر ارقام نارنگی و ارقام وابسته به آن مانند دورگ های میان نارنگی و سایر مرکبات است. پایه کلئوپاترا را میتوان به عنوان جایگزین پایه نارنج در برابر بیماری تریستزا معرفی کرد. موف نبودن این پایه در دو مورد قابل توجه است هرچند آب میوه آن کیفیت خوبی دارد. ریزش شدید میوه در اثر ترکیدگی ممکن است عامل مهمی در ارتباط با محصول کم پرتقال روی این پایه باشد. در برابر شوری مقاومت نسبی دارد. بعضی از حالات ناسازگاری به ویژه با لیموی یورکا در آن دیده شده است.

3-2 رنگپور لایم (rangpur lime) ( C. limonia )

درختان روی رقم رنگپور در جوانی قوی و پر بارند و میوه هایی با اندازه متوسط تا بزرگ با کیفیت آب میوه پایین تا متوسط تولید میکنند. این گونه به سرما، گموز، اگزوکورتیس، زایلوپروز حساس است ولی مقاومت بالایی نسبت به خشکی دارد زیرا ریشه آن قوی و عمیق است. این پایه همچنین به نماتد های مرکبات و بلایت حساس است. رنگپور شوری و آهک را تحمل میکند. کیفیت آب میوه درختان روی پایه رنگپور بالاتر از رافلمون و مشابه میوه درختان روی پایه نارنج است.

4-2 نارنگی بکرایی

این رقم دورگ طبیعی بین نارنگی و لیمو شیرین است. از نظر مشخصات ظاهری یعنی چسبندگی پوست به گوشت میوه و رنگ شبیه نارنگی و از نظر سفتی گوشت و طعم شبیه لیمو شیرین است. این دورگ در شمال به اسم عباسی و در جهرم تلخو نامیده میشود. درصد چند جنینی در این رقم بالاست و پایه ای قوی نسبت به pH بالاست. به پوسیدگی طوقه و ریشه، سرما و بیماری ویروسی کاچکسیا حساسیت دارد و درختان آن از حدود 15 سالگی از نوگ شاخه ها شروع به خشک شدن میکنند.

5-2 راف لمون یا لیموی خارکی

برای مناطق گرم و مرطوب با خاک های شنی پایه ای مناسب است. ماومت کمی به سرما دارد. خشکی را تحمل میکند زیرا ریشه های انبوه، گسترده و کارآمد دارد که ممکن است در خاک های شنی تا 15 متر به صورت جانبی و 6 متر به طور عمقی نفوذ کند. پایه های آن به گموز و نماتدهای مرکبات و بیماری اسکب لیمو بسیار حساس اند. در برابر تریستزا مقاومت میکند. با انواع لیموها، پرتقال و گریپ فروت سازگار و زود رشد و زودرس است.

6-2 ولکامرلمون (C. Wolkameriana)

پایه دیگری از لمون هاست که شاید هیبریدی از نارنج و لیمو باشد. نسبت به راف لمون در برابر سرما مقاوم تر است و اغلب میوه های بیشتر و آب میوه ای با کیفیت بهتر تولید میکند. بر اساس نتایج یک تحقیق انجام شده در جهرم استفاده از این پایه برای رفع مشکل کلروز ناشی از کمبود آهن، روی و منگنز در خاک های آهکی جنوب مفید بوده است. میزان گیرایی، رشد پیوندک و قطر تنه روی پایه ولکامریانا کمتر از پایه های دیگر بوده است.

7-2 گریپ فروت

ماومت درختان مرکبات روی پایه های گریپ فروت در شرایط خشکی کم و عملکرد آن ها پایین تر است. نسبت به گموز، تریستزا و نماتدهای مرکبات و سرما حساس است. همچنین تحمل شوری را ندارد ولی به اگزوکورتیس و زایلوپروز حساس نیست.

8-2 پرتقال

طول عمر زیاد و اندازه بزرگی دارند. و اغلب محصول برابر یا بیشتر از درختان پیوند شده روی پایه نارنج تولید میکنند. اما استفاده از پایه های پرتقال در دو محدودیت جدی نیز داشته است که یکی مقاومت نداشتن به خشکی و دیگری بیماری گموز است.

پرتفال والنسیا و ناول، نارنگی و لیمو، روی پایه های پرتقال محصول بیشتر با اندازه میوه و کیفیت آب میوه بهتر تولید میکنند. ارقام پرتقال در برابر شوری و سرما تحمل متوسطی دارند ولی برای خاک های آهکی مناسب نیستند. پرتقال به نماتدهای مرکبات حساس است. البته بعضی از کلون های آن مانند ریج پاین اپل (ridge pineapple) و ناول الجزایری (Algerian navel) نماتد را تحمل میکنند. خوشبختانه درختان روی پایه های پرتقال نسبت به بیماری های تریستزا، اگزوکورتیس (exocortis) و زایلوپروز (xyloporosis) مقاوم اند.

9-2 پایه ی کومکوات

پایه های ضعیفی هستند چون با بسیاری از ارقام پیوندی ناسازگاری دارند. هیبریدهای متنوعی از آنها به عنوان پایه بررسی شده است ولی هیچ کدام به جز رقم بروسیمکوات (procimquat) که به عنوان پایه کوتاه کننده مورد توجه است، بقیه رضایت بخش نیستند.

وضعیت مقاومت پایه های مرکبات در برابر مسائل خاک، تنش ها، بیماری ها

مشخصات درخت و کیفیت میوه

نماتد B = نماتد سراخ کننده  G= خوب  H= زیاد  I= متوسط  L= کم  LG= بزرگ

P= ضعیف  R= مقاوم  S= حساس  SM= کوچک  T= تحمل  ?= اطلاعات نا کافی