هرس درختان سیب

 یکی از اولین مشکلاتی که هر تولید کننده میوه ای در کشور با آن مواجه است، عدم آشنائی با هرس فرمدهی صحیح درختان باغ می باشد. در اصل هر درختی دارای عادت رشد و باردهی مخصوص به خود بوده و در صورت تداخل روشهای مختلف هرس ممکن است خسارات غیرقابل جبرانی به باغدار وارد شود. یکی از نکات اصلی در ارتباط با هرس فرم در درختان میوه دانه دار، ارتباط نوع هرس فرمدهی مناسب با قدرت رشد رقم و بویژه قدرت رشد پایه است. در این گروه از درختان میوه، با به کارگیری پایه های نیمه پاکوتاه کننده و استفاده از روش هرس محور مرکزی تغییر یافته، موجبات کاهش تولید شاخه های نرک و یا به حداقل رسانیدن آنها را در باغ فراهم ساخته و هزینه هرس با افزایش سن درخت کاهش خواهد یافت. علاوه بر اینکه باز کردن شاخه های درخت به صورت دستی و یا به دلیل فرار بازوهای درخت از محور مرکزی، سبب نفوذ بهتر نور در تاج شده، ضمن گلدهی بیشتر در بخشهای تحتانی درخت، میوه بیشتری نیز در این بخش تولید می شود.

 در این مبحث به منظور ارائه بهتر مطلب، ابتدا به مقایسه هرس جامی که از دیرباز در ایران مرسوم بوده با هرس محور مرکز تغییر یافته پر ده و سپس روش اجرای این هرس توضیح داده خواهد شد. فرم هرس جامی اولین فرم هرسی بوده که توسط اساتید و محققین میوه کاری کشور طی چند دهه گذشته ترویج پیدا کرده و بعنوان روش اصلی هر س فرم در اغلب درختان میوه دانه دار و هسته  دار مرسوم شده است. بدون شک این روش هرس در زمان خود از برترین ها بوده و ارائه این روش هرس خدمت بزرگی به باغداری سنتی ما بوده است. به تدریج طی دهه های گذشته با توجه به افزایش رقابت بین تولیدکنندگان در کشورهای اروپائی و آمریکا و ظهور تولیدکنندگانی نظیر چین، تولیدکنندگان به سمت سیستم های کشت و هرسی متمایل شدند که کارآئی استفاده از تاج و در نتیجه بازده اقتصادی باغ افزایش و هزینه تولید با استفاده از افزایش عملکرد کاهش پیدا کند. با توجه به غیر اقتصادی بودن تولیدات باغی طی دو دهه گذشته در ایران، تر تولید کننده ای به فکر استفاده از روشهای نوین هرس افتاده و متاسفانه روش هرس جامی همچنان در باغ های کشور استفاده گردید. عمق مشکل تا آنجا خودنمائی کرد که حتی روی پایه های رویشی بسیار پاکوتاه کننده سیب مورد استفاده در باغ های مختلف، از همان روش چند دهه پیش استفاده و با افزایش سن این درختان، امکان جبران روش هرس غلط اعمال شده روی آنها به کلی از دست خواهد رفت. به منظور مقایسه روش هرس جامی و هرس  محور مرکزی تغییریافته که برا ی پایه های نیمه پاکوتاه کننده بیشترین کاربرد را داراست، به مقایسه این دو روش خواهیم پرداخت. در روش هرس جامی ضمن سربرداری درخت در سال اول پس از کاشت از ارتفاع مناسب، تعداد محدودی بازو در اطراف درخت بافواصل مناسب

انتخاب و بخش مرکزی درخت به منظور نفوذ نور، عاری از شاخه و بازو خواهد شد. در این روش هرس طی سالهای بعد بازوها از محل شاخه های یکساله بطور پیاپی سرزنی شده و این امر سبب تولید سرشاخه هائی می گردد که در فصل هرس بعدی امکان ایجاد فرم باز جامی را برای هرس کاران ایجاد می کند. متاسفانه شاید بزرگترین ایراد این روش هرس ایجاد رقابت بین شاخه های متعدد رویشی درحال رشد در انتهای بازوها بوده که در نهایت بخشهای تحتانی بازو را فاقد اسپور و در سایه بخش های هوائی فرو خواهد برد.

در چنین درختانی تشکیل گل در نیمه پائینی درخت بسیار کم و باردهی فقط در بخش میانی تاج و آنهم دور از دسترس کارگران میوه چین صورت خواهد گرفت. با افزایش سن درخت، به تدریج ناحیه تولید میوه باز هم مرتفع تر شده، تاجائی که تولید کننده لازم است برای چیدن میوه ها از نردبان استفاده کنند.

 همچنین کارآئی استفاده از پتانسیل فتوسنتزی تاج درخت در چنین روشی حداقل ممکن بوده و آب، نور و مواد غذائی داده شده به درخت صرف تولید میوه  فقط در ناحیه میانی تاج می گردد. سایر پتانسيل درخت در این روشی هرسی صرف تولید شاخساره هائی شده که ارزش چندانی برای درختی که به اندازه نهائی خود رسیده است نداشته، به جای استفاده برای تولید شکوفه و میوه صرف رشد نرک های بالای تاج خواهد شد. متاسفانه مشکل به همین جا ختم نشده و نرک های رشد کرده سایه عمیقی را روی بخش های پائینی درخت انداخته و در طی زمستان حذف این نرکها برای باغدار بسیار پرهزینه خواهد بود. بر خلاف فرم هرس جامی در فرمهای هرس جدیدتر، تلاش می گردد تا به جای صرف انرژی درخت در ایجاد شاخه های غیر مفید، این انرژی تا حد امکان برای تولید میوه صرف شده و این امر سبب کارآئی بیشتر نهاده های مورد استفاده از جمله آب و خاک خواهد شد. به این منظور در فرم هرس محور مرکزی تغییر یافته پس از سربرداری درخت در سال اول، تعداد چند بازو در اطراف درخت انتخاب و یک بازو نیز که در اصل محور مرکزی درخت را شامل تشکیل خواهد داد در وسط درخت در نظر گرفته می شود. تفاوت دیگر و مهم روش هرس جامی با روش  هرس محور مرکزی تغییر یافته در این است که بازوها در  روش هرس اخیر سربرداری نشده و برای کاهش رشد آنها با استفاده از چوب، و بستن توسط نخ و طناب و یا هر وسیله ارزان و عملی دیگر که مانع حرکت تراکتور و سایر ادوات کشاورزی نشود، اقدام به باز کردن این شاخه ها با زاویه ۴۰ تا ۴۵ درجه می نمایند.. چنین شاخه هائی در برابر شکستگی و سنگینی بار مقاومت بیشتری نسبت به شاخه هائی که در فرم هرس جامی تربیت می گرند دارند.از طرفی وجود محور مرکزی به خودی خود با توجه به اندکی سایه اندازی در بخش مرکزی درخت، سبب فاصله گرفتن بازوها شده و زاویه بازوها حتی بدون استفاده از روش های دستی نیز بازتر از فرم هرس جامی خواهد گردید. بازوها طی سالهای بعدی بدون سربرداری به رشد خود ادامه خواهند داد و به دلیل عدم وجود رقابت و همچنین اجتناب از سایه اندازی بخش های بالائی روی بخش های پائینی درخت، تشکیل اسپور و در نتیجه تولید میوه، از بخش های ابتدائی جدا شدن بازوها از تنه درخت صورت خواهد گرفت. این روش سبب تولید میوه بطور یکنواخت در تمامی تاج شده و درختان میوه دانه دار به باردهی سریع تر واداشته می شوند. همچنین به دلیل توزیع انرژی رویشی درخت در تعداد قابل توجهی اسپور و میوه، میزان تولید شاخه های یکساله و نرکها در بخش های فوقانی تاج به حداقل رسیده و هزینه هرس با افزایش سن درخت به تدریج کاهش خواهد یافت. بر این اساس فرم صحیح هرس را در یک باغ به اینگونه می توان ارزیابی کرد که، در صورت استفاده از روش صحیح هرس فرم، از سالی به سالی میزان چوب خارج شده از باغ کاهش و هزینه هرس کمتر خواهد گردید. بر عکس در صورت افزایش سالیانه هزینه هرس و افزایش میزان چوب خارج شده از باغ، روش هرسی دارای مشکل بوده، چوب خارج شده به بهای از دست رفتن محصول تولید و سپس حذف گردیده است.

متاسفانه در صورتی که طی سال های ابتدائی احداث باغ نسبت به هرس فرمدهی صحیح اقدام نشود و ساختارهای اساسی برای ایجاد فرمهای صحیح هرس در درخت شکل داده نشود، با مسن شده بازوها و سایه اندازی شدیدی که در بخشهای داخلی تاج ایجاد می شود، امکان تصحیح هرس فرم تقریباً منتفی است. لذا لازم است باغدارن از ابتدای کاشت درختان سیب و دیگر درختان میوه دانه دار، اطلاعات لازم برای استفاده از روش هرس فرمدهی صحیح را دریافت و شخصاً نسبت به نظارت و هدایت کارگران هرس کار اقدام نمایند. از سویی هرس باردهی امری مستقل از هرس فرمدهی در درخت نبوده، در صورتی که درخت سیب از یک فرم هرس فرمدهی مطلوب برخوردار شود، هرس باردهی نیز طی سال های باردهی درخت صرفاً شامل حذف تعدادی نرک داخل تاج و شاخه های رشد کرده در موقعیت نامطلوب روی درخت خواهد بود. در این شرایط تقریباً تمامی انرژی درخت صرف تولید شکوفه و میوه خواهد شد. به منظور بیان بهتراین روش در ادامه بحث به مراحل مختلف هرس فرمدهی واجد محور مرکز تغییریافته پرداخته خواهد شد.

سال اول: لازم است در سال اول پس از کاشت درخت در مکان اصلی، نسبت به سربرداری آن از ارتفاع مناسب اقدام کرد. این سربرداری بطور معمول از ارتفاع ۸۰ تا ۹۰ سانتیمتری انجام می گردد. سر برداری سبب خواهد شد تا طی فصل رویشی بعد، در صورت مراقبت کافی از نهال کاشته شده تعدادی شاخه با زاویه نسبتاً بسته روی درخت شروع به رشد نمایند. معمولاً یکی از این شاخه ها را که در وسط تاج قرار دارد و به سمت بالا رشد نموده است را انتخاب و بعنوان محور مرکزی درخت انتخاب می کنند. به منظور شکل پذیری بهتر و سریع تر درخت، به جای انجام هرس فرم در زمستان سال بعد، می توان طی بهار و تابستان همان سال اول پس از کاشت به درختان سرکشی کرد و شاخه های نامطلوب را قبل از آنکه انرژی درخت را تلف نمایند حذف کرد. همچنین تحریک به رشد جوانه های مورد نظر را می توان با خراشدهی در محل بالای جوانه و کاهش رشد شاخه ها را می توان با خراشدهی در زیر محل انشعاب انجام داد. در صورت انجام این روش، شاخه های ایجاد شده در سال بعد کمترین نیاز به هرس را خواند داشت.

 سال دوم: در زمستان سال دوم از کاشت نهال، لازم است ۴ تا ۶ بازو در اطراف تنه اصلی شکل گرفته و زاویه آنها با استفاده از گذاشتن چوب و یا قطعات پلاستیکی ارزان قیمت باز شوند. در صورتی که فرمدهی بازوهای مورد نیاز در تابستان سال گذشته انجام گرفته باشد، در این مرحله باز کردن زاویه آنها و سربرداری محور اصلی کفایت می کند. همچنین باز کردن شاخه ها را نیز می توان در همان تابستان قبل با استفاده از گیره های کوچکی که قابل نصب بر روی تنه ضعیف در خت تازه کاشته شده باشند انجام داد. لازم به ذکر است در این زمستان  از هرگونه سربرداری و هرس بازوهای فرعی شکل گرفته روی درخت بایستی اجتناب کرد. در بهار و تابستان بعدی، بازوهای  انتخاب شده با سرعتی منطقی شروع  به رشد خود ادامه داده، و ممکن است اقدام به تشکیل اولین اسپورهای  درخت در بخش های پائینی بازوها کنند. قدرت تولید اسپور و همچنین زودباردهی از رقمی به رقم دیگر متفاوت است، لیکن در هر حال این فرم هرس سبب تسریع در تولید اسپور و در نتیجه باردهی درختان به، سیب و گلابی خواهد شد. همچنین محور اصلی سربرداری شده نیز اقدام به تولید مجدد چند بازو در طبقه بالاتر درخت می نماید که می توان این بازوها را نیز همانند بازوهای طبقه اول در تابستان شکل داد.

سال سوم: طی دو سال گذشته با استفاده از روش هرس فوق، بخش اعظم تاج شکل گرفته است. در این سال مجدداً زاویه بازوها باز شده و در ارقامی که تمایل به ایجاد بازوهائی با زاویه بسته دارند، چوب ها و یا وزنه های مورد استفاده مناسبتر انتخاب خواهند شد. مجدداً در این سال نیز از انجام هرگونه هرس سرشاخه زنی روی بازوهای درحال رشد بایستی اجتناب کرد. با توجه به  وجود محور مرکزی و انشعابات آن، بازوها تمایل زیادی به فرار  از سایه نسبی محور مرکزی نشان داده و بطور طبیعی نیز زاویه بازتری در مقایسه با درختان فاقد محور مرکز بوجود خواهند آورد.

سربرداری محور مرکزی در زمستان این سال نیز از ارتفاع ۶۰ تا حداکثر ۸۰ سانتی انجام و طبقه سوم بازوها نیز در بهار و تابستان بعدی روی درخت شکل داده خواهد شد.

سال چهارم و بعد: از سال چهارم به بعد، بخش عمده ای از قدرت رشد درخت و بازوها و اسپورای شکل گر فته پخش شده است. میزان رشد رویشی که در سرشاخه ها القاء می شود از این سال به سال بعد بطور متوالی کاهش یافته و به جای آن به تولید شکوفه و میوه افزوده خواهد شد. با توجه به باز کردن بازوها در سالهای قبل، اسپورها از ابتدای بازو تا ناحیه زیر شاخه دوساله مشاهده شده، بخش عمده ای از آنها به دلیل دریافت نور کافی، تولید شکوفه و میوه خواهند کرد. لذا وجود میوه ها در این روش از ابتدای بازو تا انتهای آن مشاهده شده و راندمان استفاده از تاج به نحو موثری افزایش خواهد یافت. همچنین بیشتر میوه های درخت در دسترس بوده و بدون استفاده از نردبان و در سنین بالاتر درخت، از روی تریلر کم ارتفاع پشت تراکتور قابل برداشت است. نکته آخر اینکه هزینه هرس از سالی به سال بعد کاهش یافته، انرژی که در فرم هرس جامی صرف تولید چوب بی ارزش می گردد، در اینجا به مصرف تولید میوه ارزشمند خواهد رسید.